Foto boven: visitzuidlimburg - embed
Trampelentaere door Aelse kóm ich haos eeder waek waal éns langs 't Blúúske in Katsep. Geréigelt mót ich dan weer trukdénke aan de zoomerkirmesse óét de jaore 1945-1950. 't Blúúske woor dan gebrúúk es rösêltjer bíé 't rónjttrëkke van de presêsse.
Op die kirmesdaag spitsde zich de méíste luuj van Aelse. Dan kooste ze veur 'n paar daag dae rot-tíét vergaete woo-in ze laefde. D'n aorlog waor dan waal euver, mèr d'n ermoot waor nog dao. En ouch dat allezelaeve hêl sjófte óm e bitje rónjt te kénne kómme. Daag in, daag óét.
Ich zal trachte uch te verdutsje wíe dat in z'n werk ging. Dao ging allezelaeve 'n prúim wirk aan veuraaf, dat gaef ich uch op e breefke. Laote veer dan mèr beginne, zag de vos taenge de hinne.

Dan begin ich mèr mit de kníén dae op kirmeszóndig bíé väöl Aelsenaere op de taofel kaom. Om 'ne kníén bíé de middig te höbbe, móste bíé d'n éin of angere dae kníen trók, de kníen bestëlle dieste nwèdig houws. In 't vreugjaor gingste dan díen kníen aafhaole óm ze vët te maste. Dóé mós zelf zörge veur 't voor; 'n gesjêf mit kníensvoor besting neet. Daoróm zaogste vanaaf 't vreugjaor väöl mansluuj mit 'n mênjel of e körfke achter op de fits door Aelse fitse. Méístes wis eederéín waal 'ne graaf wooste dóédistele, serêl, reinvaart en anger króét koos vénje. Dat snee 'r dan mit e mêts of kníép aaf. Veur 't geval dat 'r goot graas vónj, houw 'r 'n zeekel bíé zich. Houw 'r géin zeekel dan deeg 'r dat graas króéwe. Dao mót aevel ouch waal gezag waere dat 'r op z'ne tíét mit angere sting baare te bénje of te aubette. Dao deege ze zich waal de tíét veur aan.
Ouch houwste van die gelökkige Aelsenaere die 'ne moostem houwe. In dae moostem waor dan geméínlik e stökske graas. Dat gebrúúkde de vrouw es bléík. Ze lag dao de wêsj te bleike ês de zón sjeen. Zwa woor de wêsj sjwan wit. Häöre man fisternölde van kúúkedraod, gêt latte en kaeperkes e saortemënt kwaij van 2 bíe 1 maeter. Aevel zónger baojem. Dao zat 'r dan de kníén in. Houw de kníén 't graas kort aafgevraete dan woor de kwaij wier getrókke. Zwa koos de kníén zich weer begaaije aan núút lank en vees graas. Waeme de keutele opruimde, wéít ich neet.
Eederéin houpde mèr dat de kníén zich goot zou sjikke. Dus dat 'r neet alléin lang hwarre mèr veural dikke achterpwêt en 'ne dikke rök zou kríége. Wíeväöl kníen eine houw, hing aaf van de grwètte van de femíéje. En ouch van de kwaije die 'r houw. Dat verstéít zich. Daegeene, dae géíne aart houw óm kníen te maste, of géin plaats houw, mós ze maonje veur de kirmes bíé 'ne boer of 'ne angere fokker bestëlle. Anges houw 'r mit de kirmes géíne kníén in de kaetel. Waor de daag gekómme, dónderdig of vríedig veur de kirmes, dan woor de kníen in z'ne nak gehóuwe. Ze pakde de kníén dan mit éí hènjt bíé z'n achterpwèt en heele 'm 't ungerstebaove. Dan heeve ze 'm mit 't anger aope hènjt in z'ne nak. Mit éín gooj petat waor de knien dan geréít veur de kaetel.
Euveral zaogste de kníen aan hun achterpwêt aan de wêsjdraot hange óm geslach en gestrúíp te waere. Dat strúípe waor trouwes ouch 'n kóns. Wie minder me in 't vêl houw gesneeje, wíe mjè me van de lómmele-krjèmmer, dae ze kaom ophaole, bäörde. Waor 'ne kníén gestruip dan woor 't vêl gevölt mit strwè. Dus de haorige kènjt zaot aan de bénnekènjt. De krjèmmer hing de vêlle aan 'ne stêk van 'ne maeter of tsjwè. Zwa leep 'r mit tóére mit de stek op z'n sjouwers woo 15 vêlle aanhinge. De krjèmmer betaalde e paar dubbeltjes of gêt rwaije lúíp veur e vêl. Zwa houw de Aelsenaer gêt extraa zóndessênte veur de kirmes.

lómmele-krjèmmer (voddenman, voddenboer, lorrenboer) afbeelding: wikipedia
De kníén is nóé vaerdig óm in d'n aetje gezat te waere. Mèr ich tróe mich neet óm híe gaon te sjríéve wie me de lekkerste kníén in 't zóér maak. Dat mót eederein zelf óétvoogele. Ich wil neet stênse, mèr ich hób 't bëste resêp. Ich hób m'n Mêm aevel op m'n blwatte kneeje en op bêrvesse veut mótte belaove dat nwats te verraoje. Daobíé mós ich zeeker 5 menuute op m'n kneeje op de plaafuuze van de achterkäöke blieve zitte. En dat pitsjde dat 't verrëkde. Mèr ich gebrúúk gróffelsnaegel. Dat maog geer waal wéíte. Zwa zeet geer mèr éns wat 'ne smak wirk 't waor óm 'ne kníén in de kaetel te kríége mit de kirmes.
Hëlgekómbêrves, nóe loup geer nao de super en e keteerke laater höb geer zwaväöl kníen es geer wilt höbbe. Mèr de méíste vaare ouch nog mit d'n ootoo nao de super. Hoove ze neet te sjörge mit de kníén.
Gaot mèr 'ns goot deveur zitte want ich begin nóé mit de vlaai en wat daobíé nwèdig waor. Om vlaai te bakke, móste in dae tíét 'ne grwatte aove höbbe. Vlaai woor mèr hwagóét 3 of 4 kjère per jaor gebakke. Mèr dan waal zwaväöl dat geer 't lichelik neet van mich zult geluive. Dao kóm ich laater op truk. Goot en waal.
In Aelse stinge êttelikke sjanse-aoves. Me gebruukde aevel ouch waal de naam 't bakkes. De naam zaet 't al. Die aoves woore gestaok mit sjanse. In 't naojaor woore de fruitbúim gesnoeijt. Ouch de dáörehëGGe woore dan óngerhènj genómme. Van 't hout maakde ze sjanse. De têk woore bíéjéín geraap en op 'n lèngde van hwagóét 80 cm. aafgehóuwe. Dan woore ze obbéín gebêrmp pës 'ne doorsneet van 50 sentemaeter en bíéjéín gebónje mit dunne gegleujde íézere sjansedraot. Om de sjansedraot goot aan te trëkke gebruukde me 'ne sjanseklöppel. Bíé 't maake van sjanse van däörehëGGe woore lang laere hèisje pës aan de ëllebaog gebrúúk. Ouch houwe ze laere kemasje aan. De sjanse woore dan bíe de aoves obbein gebêrmp. Veer houwe bíé ós geine aove, mèr de achternaober houw waal éíne. Dus woore de sjanse in de hóéswei naeve de däörehëk bíé de naober gelag.
Mèr êffe gêt tösjedoor. Op 'ne gezadde daag zag de Mêm taenge mich dat ich e stök of daartjièn sjanse euver mós gwaije. Nónk Maan {de achternaober} ging d'n aove staoke. Dus ich krwap in m'n korte brook en op m'n klómpe die míét op en begoos sjanse euver te gwaije. Lichelik houw nónk Maan dat gezeen en kaom de moostem in. Hae zag dat 'r 12 gewoone en e stók of 5 däöre sjanse nwèdig houw. Wie ich vaerdig waor, krwap ich nao óngere. Nónk Maan reep mich en zag dat 'r 'ne babbelaer veur mich houw. Dae babbelaer zaog waal gêt raar óét, mèr kóm op. 'ne Babbelaer is 'ne babbelaer, dach ich. Dus ich stwak 'm in m'ne mónjt. Mèr lekker waor toch anges. Ich slikde 'm daoróm mèr aaf. Nónk Maan drèjde zich óm en klènjerde mit e paar sjanse nao 't bakkes. Wie ich êffe laater bíé ós de käöke bénneleep, veulde ich gêt raars in m'ne maag. Ich kreeg ouch krampe. Ich höb zeeker 3 óére mit, wie ze in dae tíét zagte, pênspíen rónjtgeloupe. Nónk Maan höb ich vanaaf dae daag neet mjè gemaog. Dae verrëkkeling houw mich e sjikske gegaeve.
Wooróm houw nónk Maan zwaväöl sjanse nwèdig? Hae mós 't jèste 'ne aove brwat en daonao 2 aoves vlaaie bakke. In de jèste aove gebruukde hae 12 of 13 sjanse. Dan woor 't brwat gebakke. Bíé de volgende aove, beek 'r vlaaije. Ze houwe géíne thermomaeter óm de hits te maete. Mit hun kénnis zaoge en veulde ze of ze weer e paar sjanse móste staoke veur de volgende aove vlaaje of brwat. En däöre-sjanse gaove mjè hits. Zwa ging dat dóe in ze wirk.
Ich snap, nao haos 83 jaor, de óétdrökking: "dae haet sjans" nóé nog neet. 't Betéíkent: "hij heeft 'n oogje op iemand of iemand heeft 'n oogje op hem". Wat haet dat mit sjanse te maake? Ként éíne mich hêlpe? Dit êffe tösjedoor.
Zwa 'ne aove woor gebóet van bakstéin, mergel of vêljtbrandstéin en léím. De léngde waor tösje 1 en 3 maeter. De bréítetösje 1 en 2 maeter. De baetere aoves houwe 'ne gewölfde plefóng. Dan woor de hits baeter vasgehóúwe. De aovesmóel koos tóegemaak waere mit 'n iezere plaat van ca.70 bíe 55 cm. D'n aove woor waal goot óngerhouwe. Waore de sjanse óétgebrant dan woor mit 't aomerteníézer, dat 'ne lange íézere haok waor, de rêste van de sjanse en d'n aomer óét d'n aove getrókke. Daonao gebrúúkde me d'n aovewösj. Dat waor 'ne lange houte steel mit aan 't óéténj 'ne wösj strwè of brjèmme. Daomit maakde ze dan de vloer van d'n aove goot zuuver. Dan koos de volgende bak brwat of vlaaije drin.

Kirmes... vlaai! ...en väöl (Afbeelding: embed)
Noe gaon ich uch 't éín en anger vertëlle euver de vlaaije, die me rónjt 1945 en vreuger beek.
't Versjil waor al de grwètte. In dae tíét waor 'n vlaai 40 pës 42 sente-maeter doorsnee. Op vandaag 28 pës 30 sentemaeter. Daobíé kaom ouch nog dat ze de vlaai in 8 stökke sneeje. Nóé in êrmzjèllige 12 stökskes. Lös geer e stökske of e stök vlaai?
Vreuger kaom alléin mèr spies op de déíg. Géíne slaagroum of gêt anges. Jao, mit tóére reepkes déig. Dan waor dat lödderkesvlaai. Dus gein reemkes vlaai wie ze op vandaag zëGGe. Dat höb geer weer óét 't Holles euvergenómme: riempjes vlaa. Hëlgekómberves, en dan mèr bíé stéin en béin zwaere dat ze plat kalle!
Nóé aete ze de vlaai tösjedoor. Vreuger aote ze geine middig of aovent-koffe es ze wiste dat vlaai op de taofel kaom. Dan waore ze ech neet tevreeje mit e paar stökskes. Dat vertël ich uch. Míen Mêm zjièlliger zag allezelaeve dat 'ne gezónje jónge kael zich speelentaere 'n ganse vlaai in z'ne geeles koos hóuwe. Dat kaom ómdat in dae tíét ouch mèr 2 of 3 kjère in e jaor vlaai gebakke woor. Dat waor dus mit de zoomer- en wéntjerkirmes. Dan kooste ze zich éns goot begaaije.
Extraa woor alléin gebakke bíe 'ne grwatte fjèsdaag, wie kemuunefjès, 25 of 50 jaor getrouwt en zwa e saortemënt daag. Of es fruit ríép waor. En dan mèr e paar in d'n aove van 't fernúús.
Effe gêt tösjedoor. Veur de jaore 1950-1960 houw géíne in Aelse van 'ne verjaordaag gehwèrt. Allein de naamesdaag woor e bitje geviert. Dan kreegste es kénjt e stökske paeperkook of gêt kristekook extraa. Dus géin kénjer-fjèskes, traktaasjes of gêt anges. Niks, gaaróét niks. Ouch de grwatte luuj heele zich dao neet aan op. Pas rónjt 1960 woor de spies ómgedrèjt. De naamesdaag woor neet mjè geviert, waal de verjaordaag. Volges mich kaom dat ouch omdat dóe de laegloup óét de kirk begoos.
Trouwes, ich aam dat dóe ouch 't richtig Aelser plat langsem de nak woor ómgedrèjt. Me begoos "modern" te waere. Van dae "graove" kal waore vaöl luuj neet mjè gedeent. Zwa houwste mansluu die beamte waore op de kóel, angere mit 'n baeter sjwal en weer angere woore mit d'n ibilj geplaog. Ouwers begooste mit hun kénjer Holles te kalle bóéte de sjwal. Dao kaome ouch mjè "vraeme" in Aelse woone. Ich wil gaaróét neet bewaere dat 't snel ging. Mèr hjèl langsem ként ouch gaon pitsje. Ongemirk maogde gezadde weurt neet mjè gezag waere. Pisse woor plassen, kakke woor poepen, huuske woor W.C., pwênne woor kussen, käöre woor aaien, vaare woor ríéje, kêpotje woor condoom, póppe woor neuken, snoefplak woor zakdook, babbelaer woor snoepje en zwa wíer.
Ouch de tillevis, dae rónjt 1960 begoos op te kómme, waor dao sjout aan. Ich aam dat nóé al 80 prêsent van de richtige Aelser weurt neet mjè gebrúúk waere. Mèr genóg gesneurt. Laote veer mèr wíer gaon mit de vlaaije.
Eín van de raej wooróm neet zwa dëks vlaije woore gebakke, waor de spies of de smaer. Me koos 't méíste fruit waal inmaake. Mèr dao waor me zwa doorhaer mit die grwatte vlaaije. Blikke mit fruit en inveur óét anger lènj besting neet. Me drwègde waal stökskes appele en paere. De stökskes woore mit 'n naolj aan 'ne vaam gevaemp en zwa te drwègge gehange. Dao maakde me dan äöfte-vlaai van. Dus 't vlaaije bakke hing veural aaf wienjè 't fruit ríép waor.
Zwa waore hauf september de blauw próéme ríép. Dan beek me versjeije vlaaije in d'n aove van 't fernúús. Bíé ós in de hóéswei sting 'ne richtige blauwe próémebóúm. De Mêm beek dan allezelaeve e stök of 5 vlaaije mit die próéme. En wíe. Op eeder vlaai kaome 72 doorgesneeje próéme. En dat móste ech 72 stöks zeen, gein minder en géin mjè. Die woore dan rêchop op de deig gelag. Dóé houws ech géíne fits nwèdig óm de próéme te zeuke.
Veurdat de smaer op d'n déíg kaom, woor de déig gestuppelt mit 'n versjët. Dus gaetjes gemaak. De wêrmde van de vlaaiplaat koos zich dan goot verdéíle ónger de déíg. Es de vlaaije óét d'n aove kaome, rúúkde de hjèlle petik nao próémevlaai.
Geer ként uch veurstëlle dat de Mêm dan ach mós gaeve dat eederéín z'n stök vlaai kreeg. Stökker die dun van laer en dik van smaer waore. Dat vertël ich uch. En dan woor zwa 'n grwatte vlaai in 8 stökke gesneeje! Es de vlaai nog e bitje wêrm waor....miljaar, de zéíver löp mich nóé weer langs m'n móél. Verêkskezeer, dat maogste op vandaag de daag neet mjè zëGGe. Dan gedreugste dich wie 'ne óngebjièjde. Mèr ich höb 't gezag en laot 't ouch staon. Mèr dat waor veur mich de lekkerste vlaai die besting. Die smóljt in d'ne mónjt wíe dóévestrónt. Ich mót waal zëGGe dat ich dae strónt nwats gepreuf höb. Of dat gezëGde klop wéít ich neet.

Op de foto: Harie Lemmens stookt het ouderwetse bakkes op tijdens het tweejaarlijkse Vlaaijefjès in Elsloo.
Ich aam dat de Mêm de vlaai goot in de gaate heel. Veural es éíne in de käöke bleef rónjtsjarrele. M'n vruntjes waore neet ewêg te hóuwe ês ze wiste of raoke ês de Mêm vlaai houw gebakke. Ich zeen mich nog aan de taofel zitte mit e man of 4. En dan géin versjëtje of zwa. Nein, zwa óét 't vúúske. Dóé deegs niks anges ês d'n vingere aaflêkke. En neet "figuurlik"mèr letterlik. Wat houwe veer 't toch goot in dae tíét.
In de kelder bíé ós sting 'n grwatte moolj van óngevjèr 2 mtr. lank, 50 cm. deep en 60 cm. bréít. Die woor gebrúúk óm de déíg óngeréín te zëtte. Geméínlik woor op de daag dat vlaaije woore gebakke, ouch 'ne bak zwart brwat gebakke. Trouwes wëk woor neet in 't bakkes gebakke. Bíé ós woor zêlje wëk gaete. Geméínlik beek nónk Maan, dae mich dat sjikske gegaeve hóuw, eedere 14 daag versjeije aoves brwat veur de naobers.
Dus veur de vrouwluu waor op zwa 'ne bak-daag genóg te doon. Ze begooste mit 'ne bak déíg veur zwart brwat óngeréín te zëtte. Dat ging dan óm 25 pës 30 kieloo kaore-mael mit zóérdéíg, waater, zout en öffe. Anger dénger kaome dao neet in. Waor de déíg goot opgekómme dan woore dao böl van gemaak. En alles ging mit de hènj. Géin mesjientjes, miksers of zwa. Niks devan. Die böl, in de vörm van brwaijer, woore dan op 'n lang, sjwan gesjóérde, plank gelag. Tsjwè man drooge die plank dan nao d'n achter-naober, nónk Maan. Dae zörgde dan veur de rês. Brwat woor dus neet op plaate gelag of zwa. Nóé neume ze dat "vloerbrood".
Ongertösje waore de vrouwluuj al lang bezig mit de vlaaije. Die móste geréít zeen es de brwaijer óét d'n aove kaome. Waore de vlaaije vaerdig dan woore ze in 't äörtje gezat. Dao ginge e stök of 10 vlaaije in. Mit 2 man drooge ze de vlaaije dan nao nónk Maan. Geer mót uch veurstëlle dat nónk Maan op zwa 'n daag veur de kirmes waal 7 pës 8 aoves beek. In d'n aove van nónk Maan ginge e stök of 15 vlaaije. De brwaier en vlaaije sjúúfde hae mit de sjeut de aove in en óét. 't Aörtje woor ouch gebrúúk es de vlaaije gebakke waore óm ze weer truk te haole. In de Groenewald waore femiejes mit 10 en mjè kénjer gans normaal. Bié ós naeve waore ze mit e man of 20! Dus geer ként uch veurstëlle wat dao aan vlaai achter euver woor gehóuwe. 't GezëGde: van baove kénste draan veule en van ónger stéít 't op de stool, kooste dan van hjèl väöl luuj zëGGe.
Nog e paar dénger, dan sjéí ich óét euver de vlaaije. Lödderkes-vlaai kaom zêlje veur. Alléin es gêt déíg euver waor, woore mit e déígrölke reepkes gemaak en euver de vlaai gelag. Veur spíes woor gebrúúk: keese, próéme, peeze, ríes mit of zónger sefraon, äöfte, wíémere, irbele, krwasjele, prut mit of zónger rezíéne, appelekouwe. Veur de tartepóm woore appele gebrúúk. Woor de spíes van 'n vlaai bedëk mit e mingsel van booter, mael en potsókker dan neumde ze dat greumelevlaai.
Dan houwste ouch nog de tóeslaag. Die woor gemaak mit 'n dun gesókkert déígläögske euver de spíes. Ouch houwste nog tóérte. Dat waor 'n krúúsing tösje 'n vlaai en 'ne kook. Op gezadde vlaaije deege ze slaagroum, mokka mit haagelslaag of anger zeutigheit. Dat waore de vlaaije.
Nog e paar weurt euver dat zwart brwat dat ze in dae tíét beeke. Dat laog in de kelder of 'n kas en heel zich minstes 3 waeke. 't Woor waal gêt drwègger. Mèr 't bleef aevel nog hjèl goot te aete. Este op vandaag de daag e brwat 3 daag urges déís bewaare en neet mjè d'r an dénks, móste 'n zich of zaesel pakke óm de sjummel devan aaf te haole. Dao dúúje ze allewíel zwaväöl "ingrediënte" in datste 'n whaager sjwal gat mós höbbe óm dat allemaol te snappe.
In de tíét dat nónk Maan aan 't bakke waor, kaome de jèste kirmesluu op 't kirmestrein aan mit hunne woonwaagel. Die kirmesluuj móste stroum höbbe veur hun tent, karresêl, sjokkel en gaot zwa mèr wíer. Dat mós aafgekalt waere mit de Aelsenaere die dao woonde. Es de sjwal óét waor, leepe ouch 'ne smaer kénjer dao rónjt. De gaaplaepele veurop. 't Ganse dörp begoos zich op de kirmes te spichte.
Pës de volgende kjèr
Zónger richtig Aelser plat op sjwal
Greujt 't Holles plat wie kwal
Ich wil 't mèr gezag höbbe.
Kómplemënte,
Jo van Sjef van An óét de Héí.